سجاده های سنندج – سوجائه ی سنه

            بافته های شهر سنندج ، در میان معروفترین بافته های جهان ، جایگاه خاصی دارند ؛ قالی ها و گلیم های بافته شده در این شهر ، با شیوه بافت منحصر به فرد و نقش و نگارهای مسحور کننده ، نام شناخته شده ای در میان صاحبان ذوق و هنر جهان دارند . صنایع دستی ثمره و نتیجه ی صدها سال سعی و تلاش افراد هنرمندی است که علاوه بر ذوق هنری ،  استعداد صنعتی خود را نیز به کار انداخته و از این رهگذر محصولی را به وجود آورده اند که نه تنها بر طرف کننده ی نیاز روزمره ی جامعه ؛ که اقناع کننده ی ذات هنر دوست و زیبا پسند ایرانی نیز بوده است . صنایع دستی ایرانی را میتوان محصولی دانست که در طول سده ها سعی و کوشش هنروران و صنعتگران ایرانی و با توجه اختصاصی به مواد اولیه ی بومی در هر منطقه به وجود آمده و مورد استفاده ی نسلها و نسلها قرار گرفته است . آنچه که یک محصول صنایع دستی را منحصر به فرد مینماید ؛ سابقه ی ممارست نسلهای پیشین در تولید و استفاده از مواد اولیه ی بومی ست.توجه به این دو نکته ی بسیار مهم ، میتواند راهگشای بسیار ی از معماهای موجود در تولید یک محصول هنری دستی باشد .

گلیمها یکی از پرکاربردترین بافته های دست انسانند . گلیم ها نوعی زیر انداز ساده محسوب میشوند که تقریبا در تمامی جهان بافته می شوند . در بسیاری از نقاط جهان این بافته های زیبا و کاربردی به دلیل سادگی بافت ، مواد اولیه ی در دسترس و کابردهای بسیار ، بافته شده و مورد استفاده قرار می گیرند. گلیم از زمانهاي بسيار دور ، به عنوان زير اندازی گرم ، سبک وقابل حمل جهت استفاده در نقاط سرد وكوهستاني کاربردی بسیار داشته است ، همچنین این بافته های زیبا ، در مقام دست بافته اي از تار وپود محكم و مقاوم براي نگهداري وحمل اشيا وآذوقه نیز به کار میرفته است . تزئين منازل روستائي و شهری نیز از کاربردهای دیگر این بافته های جالب توجه است . در مقام یک شی تزیینی میتوان به الزام وجود حدااقل یک تخته گلیم در جهاز نو عروسان اشاره کرد که میتواند دلیل موثقی بر کاربرد تزیینی این بافته ی زیبا باشد . از سوی دیگر ، دختران دم بخت با یادگیری بافت گلیم از بافندگان ماهر ، هم هنری برای ذوق آزمایی فرا می گرفته اند و هم صنعتی برای کمک و یاری به اقتصاد خانواده . بافت گلیم به دلیل ارزانی مواد اولیه و سادگی بافت در میان بانوان خانه دار برای کمک به اقتصاد خانواده ها بسیار مرسوم بوده است . بنابراین یک گلیم را میتوان از دو وجه مورد بررسی قرار داد جنبه هنری و جنبه صنعتی و اقتصادی . این دو جنبه ی متفاوت در یک بافته ی معمولا خانگی روستایی و عشایری را میتوان کلید کاربرد وسیع این بافته ها دانست .کمتر بافته یا صنعت و هنری دستی را میتوان یافت که از جهت کاربرد و وسعت استفاده با گلیم ایرانی قابل رقابت باشد.

گلیمهای ریز بافت سنندج ، که در شهر محل تولید ، به – سوجائه ی سنه – موسومند نوع خاصی از گلیم های ایرانی اند . بافت سنتی چاکدار ، نقش و نگارهای اصیل و دلنشین و نهایتا استفاده از مواد اولیه ی محلی و مرغوب ، یکی از زیبا ترین و لطیفترین بافته های ایرانی را به وجود آورده است . این بافته های اصیل ، لطیف و زیبا ، خاص شهرستان سنندج و یکی از معروفترین دست بافته های ایرانی اند . لطافت و زیبایی سجاده های سنندج در حدی است که نمی توان کاربرد دیگری بجز تزیین منازل صاحبان ذوق و هنر دوستان برای آنها متصور شد ، زیبایی سحر انگیز و لطافت حریر گون سجاده های سنندج شکی در کاربرد تزیینی آنها باقی نمی گذارد ، از این منظر ، چنین بافته ای را نمی توان گلیم نامید ، اما شیوه ی بافت سجاده ی سنندج بسیار نزدیک به نحوه بافت گلیم است ، بنابراین میتوان سجاده های سنندج را از نظر شیوه ی بافت ، نوعی از گلیمهای ایرانی دانست،  هر چند که تفاوتهای بسیاری میان گلیم ایرانی و سجاده ی سنندج وجود دارد .

آنچه که سجاده های ی سنندج را از گلیمهای بافته شده در سایر مناطق ایران متمایز مینماید . رجشمار کمتر ، خامه ی دست ریس تابیده و نقش و نگارهای خاص این شهر است . در محاسبات معمول بافته ها ، بافته های شهر سنندج بر اساس رجشمار فارسی محاسبه می گردند که هر یک واحد آن ، برابر است با 6.5 سانتی متر و ذرع استفاده شده برای این محاسبات نیز ، 106 سانتی متر است .سجاده های سنندج در رجشماری برابر با 30 تا 35 تار یا 15 تا 18 جفت در هر 6.5 سانتی متر عرض بافته می شده اند که اکنون دیگر تقریبا معمول نیست ! استفاده از این رجشمار بالا در بافت این نوع از گلیمهای ایرانی در کنار خامه ی نرم و لطیف مناطق سنندج و بیجار و نقش و نگار های مدهوش کننده ی خاص شهر سنندج ، موجب خلق سجاده های سنندج گردیده است که در تمام جهان مشهورند .

در واقع میتوان سجاده ی سنندج را جز صنایع دستی از میان رفته ی شهر سنندج به شمار آورد ؛ تولیداتی که اکنون در بازار سنندج و تحت عنوان سجاده ی سنندج تولید و به فروش می رسند ، هیچ شباهتی به سجاده های اصیل تولیدی در این شهر ندارند .این تولیدات در حقیقت گلیم های بافته شده در شهر سنندجند که طرح های آنها و مواد اولیه ی مورد استفاده برای تولید آنها ، شباهت اندکی به طرح ها و مواد اولیه ی اصیل و مورد استفاده در سالهای پیشین این شهر دارند . و تنها به این دلیل که در شهر سنندج ” مهد تولید سجاده ی سنه ” تولید و بافته شده اند به عنوان سجاده ی سنندج نام برده می شوند.چنین اتفاقی بدون سابقه نیست و نخواهد بود . عوامل بسیاری در این اتفاق تاسف بار و نامیمون دخیلند .

شاید بتوان مهمترین این عوامل را نبود نقشه هایی دانست که بتوان از طریق آنها نقش و نگار های نقوش اصیل و سنتی سنندج را بر روی تار و پودهای یک تخته سجاده بافت . بافندگان قدیمی سنندجی ، نقوش سنتی سنندج را از دو طریق به بافندگان متاخر آموزش داده و منتقل میکرده اند ، اول از طریق اموزش سینه به سینه و دوم از طریق بافت نقوش بر روی نمونه های کوچکتر ؛ در واقع در شهر سنندج ترسیم نقوش بر روی کاغذ و خلق نقشه ی کاغذی برای بافت یک تخته سجاده معمول نبوده است و بافندگان با بافت نقوش در اندازه های کوچکتر و حفظ انها به عنوان راهنما و نقشه ، نقوش سنتی را نسل به نسل منتقل کرده اند ، مشکلاتی چند در شیوه های انتقال فوق به چشم می خورد به عنوان مثال در انتقال سینه به سینه امکان دخل و تصرف سهوی و یا عمدی در نقوش از سوی بافنده ی بعدی بسیار محتمل است . یا اینکه در روش بافت نمونه های کوچکتر ، به دلیل اندازه های کوچک این نمونه ها ، فقط بافندگانی توانایی بافت یک تخته سجاده را داشته اند که خود بتوانند محاسبات مربوط به جایگذاری مناسب واگیره های نقوش را در طول و عرض بافته انجام دهند . به عبارت دیگر ، برای استفاده ی درست  از نمونه های کوچکی که به عنوان نقشه و راهنما به کار می رفته است . بافنده باید با اصول اولیه ی طراحی فرش و گلیم آشنا میبوده تا بتواند نقوش کوچکی را که در نمونه ها وجود دارد به طور مناسب بزرگ کرده و آنها را با تناسبهای مورد نیاز در اندازه های معمول و استاندارد بافته ها جای دهد .  متاسفانه دسترسی به آین اطلاعات نیز به سادگی میسر نبوده است . بنابراین تعداد افرادی که میتوانسته اند از نمونه های کوچک مذکور برای بافت نقوش در اندازه های بزرگتر استفاده نمایند بسیار اندک بوده است.

مساله بعدی ، چله کشی نامناسب برای بافت است ، سجاده های سنندج با رجشمار 15 تا 18 چله کشی و بافته میشده اند ، چنین رجشمار بالایی تقریبا در هیچ نقطه ی دیگری از ایران برای بافت گلیمها معمول نیست و یکی از رموز لطافت و معروفیت این بافته ها در سراسر جهان نیز همین رجشمار بالای چله کشی است ؛ متاسفانه در حال حاضر بافته هایی که تحت  عنوان سجاده سنندج چله کشی و بافته می شوند با رجشمار های بسیار کمتری از رجشمار معمول در این نوع از بافته ها ، چله کشی و بافته می شوند ، طبیعی است که در رجشمارهای کمتر ، نوع نخ های استفاده شده برای چله کشی و همچنین خامه ی استفاده شده برای بافت ، باید دارای ضخامت بیشتری بوده و این موضوع بطور جدی به کیفیت و زیبایی بافته آسیب می زند .

موضوع دیگری که در از میان رفتن سجاده های سنندج دخیل است ، استفاده از نخ و خامه های غیر معمول در بافت سجاده های سنندج است . سجاده های سنندج بطور معمول با نخ های معروف به 9 لا ، چله کشی شده و با خامه ی دست ریس تابیده ی خاص شهر سنندج بافته می شده اند . خامه ی مورد استفاده برای بافت سجاده های سنندج از پشم طبیعی گوسفندان محلی به دست آمده و بصورت کاملا سنتی ، توسط دوکهای نخ ریسی – ته شی – ریسیده و تبدیل به نخ می گردد . پس از ریسیده شدن پشم و تبدیل ان به نخ ، نخ های مذکور مرحله ی دیگری را نیز باید طی کرده تا تبدیل به خامه ای گردند که یکی از رموز لطافت ، زیبایی و ماندگاری سجاده های سنندج است . در این مرحله ، ریسندگان هنرمند ، نخ ریسیده شده توسط دوک ریسندگی را به وسیله ی دست و با شیوه ای خاص تابانیده و تارهای پشم موجود در نخ های ریسیده شده را تاب دار می نمایند . با اینکار آخرین مرحله از مراحل اماده سازی خامه ی مورد نیاز برای بافت سجاده طی شده و خامه آماده ی بهره برداریست . این کار ، هم باعث استحکام و ماندگاری هر چه بیشتر نخ ریسیده شده میگردد و هم پس از استفاده از این نوع خامه در بافت سجاده ها و اصطلاحا با پا خوردن سجاده ، تابهای موجود در تارهای پشم خامه بیشتر شده و موجب استحکام و زیبایی هر چه بیشتر سجاده در گذر زمان خواهد شد . متاسفانه استفاده از این نوع خامه برای بافت سجاده ی سنندج به دلایل بسیاری همچون قیمت بالا ، مدت زمان زیاد برای آماده شدن خامه و … بسیار کم شده و بافندگان سنندج از انواع خامه های دیگری که در بازار موجود است برای بافت سجاده ها استفاده می کنند.

فراگیر شدن رنگرزی شیمیایی نیز یکی دیگر از آفتهای مخربی است که نه تنها به جان بافته های سنندج که متاسفانه کل بافته های ایرانی را درگیر خود کرده و اسیب های بسیاری را به کیفیت و زیبایی این محصولات زیبا و منحصر به فرد ایرانی وارد آورده است . صنعت و هنر رنگرزی در ایران سابقه ای چندین هزار ساله داشته و یکی از نقاط قوت بافته های ایرانی در سراسر جهان است چنانکه رنگ قرمز سیر استفاده شده در اکثر بافته های ایرانی ، در جهان به عنوان قرمز ایرانی معروف است . مزایا و فواید استفاده از رنگرزی گیاهی در بافته ها چنان است که در چنین نوشته ی کوتاهی نمی گنجد ، اما میتوان از رنگرزی گیاهی و سنتی ایران به عنوان یکی از مهمترین عوامل زیبایی بافته ها در گذر زمان یاد کرد . زیباتر شدن بافته به دلیل شفافتر شدن رنگهای استفاده شده در آن در گذر زمان ؛ مهمترین تفاوت خامه های رنگرزی شده به شیوه ی سنتی با خامه های دارای رنگ شیمیایی ، است . پا خوردن هر چه بیشتر بافته ی رنگرزی شده به شیوه ی سنتی ، موجب جلای بیشتر رنگهای به کار رفته در آن میشود . در ابتدا و قبل از بافت ، خامه های شیمیایی بسیار زیباتر و شفافتر از خامه های سنتی هستند . تفاوت اما ؛ پس از مدتی استفاده و شتسشو هایی چند آشکار میگردد که یکی از مهمترین رموز زیبایی و ماندگاری بافته های سنتی ایرانی است .

عوامل برشمرده را میتوان در میان دلایل داخلی و فنی این حرفه به شمار آورد ؛ متاسفانه مشکلات بسیاری دامنگیر این حرفه – هنر است ، به عنوان یک صنعت و از دیدگاه تجاری ؛ بال و پر گیری این صنعت ، محتاج توجه بسیار جدی ، مسئولین و مدیران استانی است ، صنعتی که خود میتواند ، موجبات اشتغال برای بسیاری از بیکاران جامعه را فراهم آورد و در کنار اشتغال زایی ، این حرفه ، میتواند با هزینه ی راه اندازی بسیار کم ، بازدهی اقتصادی مناسبی را برای فعالیت در بازار تجارت فراهم آورد . اینچنین صنعتی ، که با هزینه ی راه اندازی بسیار کم ، بهره وری و بازدهی بالایی چه از نظر اقتصادی و چه از نظر اشتغال زایی را داراست ؛ قطعا میتواند یکی از پتانسیل های ایجاد یک کسب و کار موفق و مصداق بارز توجه به شعار ” اقتصاد مقاومتی ، اقدام و عمل ” قرار گیرد . اشتغال پایدار و افزایش تولید ناخالص داخلی دو مولفه ی اصلی اقتصاد مقاومتی است که از طریق ایجاد کارگاه های بافندگی ، میتوان به سادگی و با کمترین هزینه به آنها دسترسی پیدا کرد .

مهرزاد درافشانیان-کارشناس مرمت