قنات ها ، راهکاری برای مدیریت بحران آب
هفته نامه سیروان
سال هفدهم-شماره 834
شنبه نهم خرداد 1394
دانش های باستانی
بسیاری از ما جسته و گریخته ، درباره علوم و فنون دنیای باستان شنیده و انگشت حیرت به دندان گزیده ایم . شاید اگر تمامی علوم ، فنون و تجربیات بشر از گزند آفات دوران جان سالم به در می برد ، وضعیت انسان در دنیای معاصر این گونه نبود و زندگی نوع بشر در این دنیای خاکی بسیار آسانتر از اکنون جریان داشت . شاید هم بر عکس ! در این شکی نیست که اجداد ما در پاره ای از موارد ، به علوم و فنونی دست یافته بودند که شاید می توانستند بر نحوه ی زندگی کنونی ما تاثیر گذار باشند . اما متاسفانه در بسیاری از موارد ، اتفاقات سیاسی ، تاریخی و حتی در پاره ای از موارد اقتصادی موجبات نابودی دانشهای باستانی را فراهم آورده است . با این وجود ، نمودهای ملموس دانش های باستانی را در عصر حاضر می توان به وضوح مشاهده نمود . مشکل آنجایی مینماید که انسان عصر فضا ، در مواجه با این آثار، چاره ای بجز انگشت حیرت به دندان گزیدن نداشته و نمی داند که هزاران سال قبل چنین آثاری را با کدامین علم و کدامین فن آفریده اند !
تعامل یا تقابل ؟
زندگی هزاران ساله ی انسان ها بر روی این کره خاکی آنها را ناگزیر به تعامل با محیط زیست خود کرده است اما زندگی ماشینی و عصر تکنولوژی کنونی ، موجبات دوری انسان ها از محیط زیست و بی توجهی به امر مهم حفاظت و تعامل با محیط زندگی را فراهم آورده است.تکنولوژی با در اختیار گذاردن توانایی های بسیار ، انسان ها را به قدرت های خود غره و به محیط زندگی بی توجه نموده است . اکنون انسان معاصر ، خود را قدرت بلا منازع کره زمین دانسته و فرمان راندن به طبیعت را حق خود میداند . غافل از اینکه طبیعت رام شدنی نیست و قدرت های غیر قابل مهار طبیعت را نباید به هیچ عنوان دست کم گرفت . صانع قادر طبیعت را به گونه ای آفریده که کل آن به صورت سیستمی یکپارچه و به هم پیوسته عمل کرده ، هر بخش و هر جزء آن در ارتباطی تنگاتنگ با سایر اجزا و بخش هاست . دخالت های نسنجیده و نا به جای انسانی در یک بخش از این سیستم که ناشی از منفعت طلبی های آنی ، دانش ناکافی و … است ، باعث اختلال در کارکرد بخش های دیگری از طبیعت شده و کارکرد کل سیستم را به مخاطره می افکند . اکنون زمان آن فرا رسیده است که دست از دخالت ، تخریب ، تقابل و مبارزه با طبیعت و نیروهای آن کشیده و همانند پیشینیانمان از راه تعامل و سازگاری با محیط زیستمان بیشترین بهره و استفاده را از نعماتی بریم که با کمترین هزینه در اختیارمان خواهد بود.
سال های چندی است که مساله تامین آب مورد نیاز جوامع انسانی ، به دغدغه بسیاری در کشور تبدیل ، و زمزمه های بحران بی آبی فراگیر شده است . موضوع کم آبی در فلات ایران بی سابقه نبوده و با توجه به وضعیت اقلیمی و کمبود طبیعی آب در این منطقه از جهان ، این موضوع چندان دور از ذهن نیست . همین سابقه ، موجب گردیده است تا مساله آب و تامین منابع آبی ، یکی از مهمترین مسائل جوامع انسانی در طول تاریخ منطقه باشد، موضوع تامین آب مورد نیاز اجتماعات انسانی در این مناطق ، به دلیل وضعیت خاص اقلیمی ، از اولویت های اصلی تشکیل و ادامه زندگی هر جامعه ای بوده است . به همین دلیل علوم و فنون مرتبط با کشف و استخراج منابع آبی و انتقال آب این منابع از یک طرف و تامین بهره برداری پایدار و طولانی مدت از این منابع و ذخیره آنها از طرف دیگر ، گسترشی باور نکردنی یافت ؛ که نمونه های ملموس آن را در عصر حاضر می توان در بناهای آبی شوشتر، قنات زارچ یزد،قنات بیدخت گناباد و قنات وزوان دید.هر کدام از این سازه ها به گونه ای یکی از مسایل مهم در زمینه استخراج،انتقال و ذخیره سازی منابع آبی را حل نموده و از سالیان بسیار دور تا عصر حاضر مورد استفاده و بهره برداری بوده اند.
قنات ها یا کاریزها
قنات ها یا کاریزها سازه هایی هستند که به حق می توان آنها را شاهکارهای مهندسی ایرانیان باستان دانست . ابداع و اختراع این سازه ها نمونه کاملی از سازگاری انسان با محیط پیرامونش است که در ساخت آنها ، طراحان و سازندگان ، با بهره برداری بهینه از کمترین امکانات ، به بیشترین بهره وری دست یافته اند . قنات یا کاریز ، سازه ای ست تونل مانند ، زیر زمینی و دو منظوره ؛ که به جهت استخراج یک منبع آبی و انتقال این آب به محل استفاده از آن احداث می گردد . یکی از مهمترین و جالبترین مسایل در رابطه با قنات ها ، نحوه مسیر یابی آنها ست ؛ در این خصوص ، روش هایی چند مطرح شده است که اساس همگی آنها بر طراحی مسیر میان دو میله مجاور قنات قرار دارد . با اینچنین روش هایی شاید بتوان قنات هایی با مسیر کوتاه و مسطح را طراحی و اجرا کرد . اما قطعا کاربرد چنین روش هایی در مورد قنات هایی با مسیرهای طولانی و یا با مسیرهایی غیر مسطح و با اختلافات بسیار در شیب ، غیر ممکن می نماید ؛ چرا که طراحی مسیر در این روش ها ، بر اساس محاسبه مسیر بین دو میله مجاور چاه قرار دارد . بنابراین طراح ناچار است که در طول مسیر یک قنات ، چنین محاسباتی را بارها و بارها تکرار نماید و با توجه به امکانات محدود و استفاده از حواس انسانی در این شیوه ها ، امکان خطا بسیار بالا بوده است و با افزایش طول مسیر ، خطا یی کوچک در یکی از محاسبات ، منجر به بروز خطایی غیر قابل قبول در انتهای مسیر می شده است و با توجه به عدم امکان اصلاح دوباره مسیر ، چنین خطاهایی قطعا غیر قابل قبول بوده اند . لذا مطمئنا برای طراحی و اجرای مسیر قنات هایی با طول بسیار همانند قنات زارچ یزد با طول 40 تا 50 کیلومتر چنین روش هایی نه تنها جوابگو نبوده بلکه امکان اجرا نیز نداشته است . توجه به این نکته نیز لازم است که در طراحی مسیر یک قنات ، محاسبات در دو موضوع مختلف و موازی هم انجام می گرفته است ، مسیر و شیب بندی ، بنابراین امکان خطا به دو برابر افزایش یافته و خطایی هر چند کوچک در هر کدام از این دو مساله ، منجر به غیر قابل استفاده شدن قنات و هدر رفتن تمامی زحمات و هزینه ها می گردیده است.
تاریخچه قناتها
بر اساس نظریات محققانی همچون گوبلو ، کوبوری ، سالوینی و سایرین ، انتشار قنوات ابتدا از ایران به مصر (هخامنشیان)سپس به چین و افغانستان ( اشکانیان ) و پس از ورود اسلام به ایران ، به سایر سرزمین های خلافت اسلامی بوده است . هانری گوبلو که 20 سال از عمر خود در قرن نوزدهم را در ایران صرف تحقیق و نوشتن رساله ی دکترای خود با عنوان ” قنات فنی برای دست یابی به آب ” نمود ؛ به همراه بخش بزرگی از پژوهشگران ، معتقدند که خواستگاه قنات ها ، سرزمین های اقوام اورارتویی در شمال غرب فلات ایران بوده و این مردم مبدعان فناوری قنات در جهانند . مهمترین سند این نظریه لوح سارگن دوم شاه آشور است . این لوح قدیمی ترین سند مکتوب در مورد قنات ها است و اکنون در موزه لوور نگهداری میشود . بر این لوح ، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم شاه آشور با اورسای اول شاه اورارتو در سال 714 ق.م ثبت شده است . شاه آشوری پس از عبور از رشته کوه های زاگرس ، به دشت سر سبزی رسیده و با توجه به عدم وجود رودخانه ها و یا منابع آبی رو سطحی برای آبیاری این دشت ، در جستجوی منشاء آبیاری برآمده و به وجود قنات ها و کانال های زیر زمینی با آب فراوان در این دشت پی میبرد . به استناد این کتیبه ، به دستور اورسای ، شاه اورارتو ، این قنات ها در این سرزمین احداث و برای آبیاری دشت مذکور مورد استفاده قرار گرفته اند . فرمانروای آشور تکنیک احداث قنوات را به اهالی اورارتو منسوب می کند . بر اساس همین کتیبه محققان بنامی همچون گوبلو و هاپت منشا و خواستگاه قنات ها را سرزمین های اورارتویی می دانند.
در دوران تسلط هخامنشیان بر مصر نیز به فرمان داریوش شاه و توسط سیلاکس دریاسالار سپاه و خنومبیر معمار ، قناتی در وادی خرقا حفر شده که سیلاکس در این مورد می گوید : ” شیوه پارسی آبیاری را به وسیله حفر قنات در مصر معرفی نمودم “در این مورد ، اسناد مربوط به صلح نامه ها و قراردادهای حقوق مالک و استفاده کنندگان آب در دوران هخامنشیان در مصر ( خرقا ) یافت شده است.
متن پولی بیوس نیز یکی دیگر از متون مهم در زمینه قنات است . این مورخ یونانی ، در شرح جنگ ارشک دوم و آنتونیخوس سوم در سال 209 ق.م به وجود کانال ها و آب انبارهای زیر زمینی مهمی در صحرای محل وقوع یکی از جنگ های میان این دو فرمانروا اشاره می نماید که در جنگ میان این دو فرمانروا مورد استفاده قرار گرفته اند . این موضوع ، استفاده از قنات ها را در دوران سلوکیان و در سرزمین های ایران به اثبات می رساند.
پژوهشگرانی چند در سال های اخیر نظریه فوق را به چالش کشیده و خواستگاه قنات ها را سرزمین های اورارتویی نمی دانند . با این وجود ، تاکنون هیچ مدرکی دال بر ابداع و اختراع قنات ها در مکان و یا زمان دیگری غیر از شمال غرب ایران و به وسیله اقوام اورارتویی به دست نیامده است.در نهایت می توان گفت که در میان صاحب نظران ، در ابداع قنات و فنون آبیاری زیر زمینی توسط ایرانیان باستان اتفاق نظر وجود دارد.
جغرافیای ایران
ايران كشوري است كه بر روي كمربند خشك و نيمه خشك كره زمين واقع شده است. این منطقه که به نوار بیابانی موسوم است در25 تا40 درجه عرض شمالي واقع شده است.هر چند که صاحب نظران در این اعداد و عرض های ابتدا و انتهای این نوار اختلاف دارند اما مسلم است که ایران را باید کشوری خشک و کم آب دانست . از طرف دیگر وجود عوارض گوناگون طبیعی مانند ارتفاعات بلند در شمال و مغرب و پستی های وسیع، چون دشت های مرکزی در داخل فلات و افزون بر آن، مجاورت دریای خزر و خلیج فارس و اقیانوس هند و مهمتر از همه ، موقعیت و وضعیت قرار گرفتن ارتفاعات که بر گرد ایران حلقه زدهاند . این کشور را از جمله کشورهای نادر جهان قرار داده است که میتوان در آن انواع آب و هوا را شاهد بود. عامل ارتفاع سبب تشكيل كانونهاي آبگير و تعديل اثرات خشكي در امتداد دو رشته كوه بزرگ البرز و زاگرس و رشته كوه هاي منفرد داخلي شده است.بنابراین در دامنه های ارتفاعات البرز و زاگرس زمینه های بسیار مناسبی برای تشکیل کانون های منابع آبی زیر زمینی ایجاد شده است که به طور طبیعی در بالا دست دشت های مرکزی ایران است . مجموع این عوامل باعث ایجاد زمینه های بسیار مناسبی برای ابداع و استفاده از قنات ها در فلات ایران شده است.اقوام ساکن در فلات ایران با ابداع این شیوه ، به صورتی بسیار هوشمندانه و به بهترین نحو ممکن ، بیشترین بهره وری را از وضعیت طبیعی و اقلیمی فلات ایران در جهت تامین و استفاده از منابع آبی اطراف خود برده اند.
جغرافیای دشت سنندج
شهرستان سنندج مرکز استان کردستان در دره ایی وسیع واقع شده است که از سه جهت توسط ارتفاعات محصور گردیده است . این شهر به همین دلیل دارای آب و هوایی مطبوع و معتدل است.در میانه ی این دشت ، رودخانه قشلاق جریان دارد که از کوه های شمال سنندج سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به رودخانه سیروان به خاک عراق سرازیر می شود . جز این ، که یک منبع آب دایمی محسوب می گردد ذوب برف های ارتفاعات اطراف این دشت نیز موجب پدید آمدن رودخانه های فصلی بسیاری شده است . یکی از این رودخانه های فصلی که ناشی از ذوب برف های ارتفاعات غرب شهر کنونی سنندج است نیز از میان شهر گذشته و پس از عبور از کناره تپه مشهور به توس نوذر به رودخانه قشلاق می پیوندد . به دلیل وجود یک منبع آبی دایمی و پر آب ، چشمه ها و رودخانه های فصلی بسیار و سایر فاکتورهای مناسب برای یکجا نشینی در این دشت محصور در میان ارتفاعات ، به احتمال بسیار زیاد یکجا نشینی و تشکیل اجتماعات انسانی در این دشت ، قدمتی بسیار دارد . نشانه های فراوانی حاکی از این امر ، در این دشت وجود دارد که محتاج بررسی و تعمق بیشتر از سوی صاحبنظران است.
به احتمال بسیار ، اولین اجتماعات انسانی یکجا نشین در این دشت ، در اطراف منابع آبی رودخانه قشلاق شکل گرفته اند ؛ سپس با ادامه حیات این اجتماعات و توسعه فیزیکی آنها ، و افزایش فاصله از منبع آب ، نیاز به آب و منابع آبی جدید بالا گرفته و ساکنین در پی کشف و استفاده از منابع جدید بر آمده اند.مطابق سوابق موجود در خصوص شهر کنونی سنندج ، قدیمترین محل سکنی در این شهر ، محله ( سه ر ته پوله ) می باشد . توجه به فاصله این محل از رودخانه قشلاق ، نیاز به منابع آبی برای استفاده ساکنین محل را به خوبی توجیه می نماید . بنابراین اقدام به احداث قنوات و چاه های متعدد برای استفاده ساکنین توجیه بسیار خوبی دارد. منابع آبی مورد استفاده ساکنین شهر سنندج همچون سایر نقاط ایران در سه منبع ذیل خلاصه میگردیده است:
1-آبهای جاری و چشمه ها
2- چاهها
3- قنوات یا کاریزها
اهمیت قنوات در ادامه زندگی اجتماعات انسانی و شهرها در فلات ایران بر هیچ کس پوشیده نیست هرچند که در دوران معاصر و با توسعه تکنولوژی و روش های نوین آبیاری و آبرسانی قنات ها اهمیت خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده اند ، اما دور نیست زمانی که بخش عمده نیاز مردمان این شهر به آب ، از طریق احداث و بهره برداری از قنوات متعدد تامین می گردیده است.
تاریخچه لوله کشی اب در ایران و سنندج
نخستین بار در سال ۱۳۰۱ طرح احداث شبکه های لوله کشی آب شرب در شهرهای ایران بررسی و بخشی از شهرهای آبادان،مشهد وبیرجند لوله کشی شد.تا قبل از این ، آب شرب ساکنین شهرهای ایران توسط چشمه های طبیعی ، چاه ها و قنوات تامین می شده است . در مرکز ایران آب ، حاصل از این منابع در آب انبارهایی که به منظور ذخیره آب احداث شده بودند جمع و سپس مورد استفاده اهالی قرار می گرفت.اما در شهرستان سنندج به دلیل آب و هوای معتدل و جریان دائمی آب قنوات ، چشمه ها ، چاه ها و جریان های رو زمینی آب شرب مورد استفاده اهالی شهر ، نیازی به احداث آب انبار نبوده و در طول تمامی روزهای سال ، آب شرب اهالی از منابع جاری آب تامین می گردیده است.بنابراین در هیچ نقطه ای از این شهر ، بنایی با عنوان آب انبار به دلیل عدم توجیه کارکرد احداث نشده و مورد استفاده نبوده است.
با افزایش نفوس شهر سنندج در دهه های 40 و 50 شمسی ، نیاز به منابع آبی جدید برای تامین آب بهداشتی مورد استفاده اهالی ، مورد توجه قرار گرفت ؛ به همین منظور ، در دهه 50 شمسی ، سد قشلاق در شمال شهر سنندح به جهت تامین آب شرب ساکنین شهر و آبیاری اراضی پایین دست سد احداث و مورد استفاده قرار گرقت . تا قبل از احداث این سد ، آب شرب اهالی شهر ، توسط چشمه های طبیعی ، قنوات و چاههای خانگی تامین می گردیده که حتی تا دهه 60 شمسی نیز چاه هایی در خانه های مسکونی به منظور تامین آب آشامیدنی اهالی خانه احداث میشد . با احداث سد مذکور و توسعه شبکه انتقال آب شرب شهری و تامین نیاز اهالی به آب بهداشتی توسط این شبکه ، عملا احداث این گونه چاه ها موضوعیت نداشته و احداث آنها منسوخ گردید.در حال حاضر بخش بزرگی از آب شرب ساکنین شهر به وسیله منابع آبی حاصل از احداث سد قشلاق تامین می گردد.همچنین آب شرب بخشی از ساکنین محله های شمال غرب شهر و دامنه های شرقی کوه آبیدر از طریق بهینه سازی کانال ها و چشمه های پر آب دره موسوم به هفت آسیاب در میان دو کوه آبیدر بزرگ و کوچک تامین می گردد.
نتیجه گیری
نقش ایرانیان در بنای تمدن بشری بر هیچ کس پوشیده نیست . اکنون نسل ما میراث دار تمدنی است که دستاوردهایش برای بشریت آنچنان گسترده است که در باور نمی گنجد . ریشه های تمدن بسیاری از مللی که اکنون داعیه داران تمدنند ، بر پایه آنچه که از ایرانیان گرفته اند بنا گردیده است . اکنون زمان آن فرارسیده که با خود باوری به داشته ها یی که حاصل دانش و تجربه ی هزاران ساله ی نیاکانمان است ، آنها را به روز آوری و به بهره وری مجدد برسانیم.
نقدهای بسیاری به اقدامات نوگرایانه دوران پهلوی در ایران وارد است ، مشکل اساسی بسیاری از این اقدامات در زمینه های مختلف ، کپی برداری و اجرای تمام و کمال طرح های مختلف کشورهای اروپایی و آمریکا برای اجرا در کشوری است که در بسیاری از زمینه هایی که مشمول اقدامات نوگرایانه و مدرنیسم شد ، خود مبدع و مخترع سیستمهایی است که برای هزاران سال تمامی نیازهای جوامع انسانی را به درستی و با موفقیت برطرف ، و حتی مورد تقلید و استفاده سایر ملل و کشورهای جهان نیز قرار گرفته اند.
مدرنیسم با تخریب عجولانه ، بدون برنامه ی دراز مدت و بدون توجه به زیر ساخت هایی که حاصل هزاران سال دانش و تجربه ساکنین بومی کشور بود ، ساختارها و سیستم هایی را جایگزین نمود که اصولا هیچ سنخیتی با محیط و شرایط کشور نداشته و در دراز مدت خود موجبات مشکلات عدیده ای را فراهم آورد.به عنوان مثال می توان به تخریب کلیه سیستم ها و زیر ساخت های شبکه های انتقال آب و آبیاری اشاره نمود که در طول هزاران سال تمامی نیازهای کشاورزی،صنعتی و شرب ساکنین فلات ایران را بر طرف نموده بودند. چنین شبکه هایی بر پایه دانشی هزاران ساله و با توجه به پتانسیل ها ، نیازها و امکانات محیطی احداث و مورد استفاده بوده اند این سیستم های بومی ، با احداث سدهای متعدد و منابع آبی جدید و شبکه های نوین انتقال آب در کشور مورد بی مهری قرار گرقته و در طول نیم قرن گذشته تقریبا از میان رفته اند.
از سوی دیگر نوسازی و مدرنیسم سیستم اداری کشور در همان سال ها ، منجر به شناسایی ، ثبت و صدور اسناد قانونی برای قنوات در ثبت اسناد کشور گردید . چنان که می توان از این کار به عنوان اقدامی بسیار مهم در ادامه حیات قنوات در کشور یاد کرد . بنابراین مدرنیسم در این مقوله ، از یک طرف منجر به نابودی منابع آبی و سیستم های آبرسانی آنها شد و از طرف دیگر با شناسایی ، ثبت و صدور اسناد قانونی برای قنوات آنها را برای نسل های آینده – حدااقل بر روی کاغذ – حفظ نمود . اکنون بررسی و شناسایی این اسناد در سازمان مربوطه ، می تواند به عنوان یک منبع بسیار مهم در شناسایی قنوات شهر به کار گرفته شود . هر چند که بسیاری از این کاریزها در گذر زمان از میان رفته و حیات آنها اکنون منحصر به همان اسناد کاغذی است ؛ اما تعدادی از قنوات مهم ، پرآب و بزرگ شهر تا حدودی سالم مانده اند که می توان با اندک هزینه ای آنها را احیا و بازسازی نمود.
شاید بتوان برای توجیه این فاجعه ، به افزایش نفوس ، توسعه صنایع و کشاورزی و در نهایت به نیاز روز افزون به آب و منابع آبی اشاره نمود ؛ اما با این وجود آیا توسعه و بهینه سازی سیستمهای پیشین که سالیان درازی تمامی نیازهای کشور را برطرف نموده بودند منطقی تر نبود ؟ آیا بهتر نبود که با حفظ سیستم های پیشین و ساخته های بومی خود ، از تکنولوژی های نوین نیز بهره ببریم و با احیا و بهینه سازی قنوات و سیستم های آبرسانی قدیمی ، به طور موازی ، سیستم های نوین را نیز به کار گیریم؟! اکنون تاسف بر گذشته سودی ندارد ؛ اما می توان با شناسایی ، ثبت ، بهینه سازی و احیای کاریزها و قنوات قدیمی سنندج ، منابع قدیمی آب شرب را مجددا احیا و بازیابی نمود و با الحاق این منابع به سیستم های آبرسانی کنونی شهر ، از آنها به نحو احسن استفاده کرد.این موضوع در سال های حاضر که کم آبی و بحران ناشی از آن بر بسیاری از شهرها و استان های ایران سایه افکنده و هر از گاهی زمزمه جیره بندی آب از گوشه و کنار به گوش میرسد ، می تواند بسیار چاره گشا باشد . چرا که با اندک هزینه ای می توان منابع آبی قدیمی را بازسازی و احیا و از آنها در جهت استفاده و تامین آب شرب و بهداشتی مناطق مسکونی بهره برداری و استفاده نمود.از سوی دیگر با توجه به جو کنونی جامعه و تبلیغات منفی دشمنان در خصوص بحران آب در کشور ، تامین یک منبع آبی جدید با کمترین هزینه ممکن و اعلام گسترده آن ، می تواند اثر ی به سزا بر شرایط روانی موجود در جامعه داشته باشد.
مهرزاد درافشانیان
کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی